U obraćanjima medijima, gradski čelnici Novi Sad nazivaju “velikim gradilištem”, gde kao najveće i najvažnije infrastrukturne projekte navode nedavno otvoreni „Žeželjev most”, zatim buduću zgradu Zavoda za hitnu medicinsku pomoć, Naučno-tehnološki park, zgradu Muzičko-baletske škole i novu zgradu Radio-televizije Vojvodine. Kao i izgradnju tržnog centra Promenada, koji je izazvao polemike u javnosti i proteste političkih stranaka i nevladinih organizacija.
Novi Sad će možda postati i “veliko rušilište” ukoliko se vlast odluči da, kako najavljuje, sruši SPENS, jedan od simbola grada.
Skoro sve projekte prate brojne kontroverze (o čemu će VOICE detaljnije pisati uskoro), od menjanja generalnog plana regulacije do rušenja kulturnih dobara, na šta su građani i stručna javnost reagovali negodovanjem, protestnim okupljanjima i javnim apelima, ali svakako nedovoljno i sporadično.
Naprednjačko menjanje arhitektonskog izgleda jezgra Novog Sada (urbanističko nasilje, kako to nazivaju građanske organizacije) započeto je pre više od dve godine, kada je na mestu nekadašnje Komunalne banke započeta gradnja džinovskog novog kompleksa – Pupinove palate. Izgradnja ovog objekta podrazumevala je rušenje stare zgrade banke, koja je bila zaštićena kao spomenik od kulturno-istorijske važnosti.
Osim nekadašnje zgrade Komunalne banke, koju je do tada koristila Erste banka, zbog izradnje Palate izmešten je i spomenik jermenskoj porodici Čenazi, koji je bio poslednji trag nekadašnje Jermenske crkve, kao i groblja, ali i cele Jermenske zajednice u Novom Sadu.
Nezaobilazni Galens
Zemljište na kojem se gradi monstruozno veliki objekat nazvan Pupinovom palatom, koje je nekada bilo u vlasništvu Erste banke, od pre godinu dana je privatno vlasništvo firme Galens invest. Inače, pojedini izvori ovu firmu dovode u vezu sa ljudima bliskim sa Miloradom Dodikom, predsednikom bosanskohercegovačkog entiteta Republika Srpska, i vrhom Srpske napredne stranke. Najavljena je tada gradnja zgrade od oko 45.000 kvadratnih metara, vredne oko 50 miliona evra, sa čak 13 spratova. Osim toga, u obraćanju javnosti investitora i gradskih vlasti istaknuto je da su idejno rešenje za ovu zgradu radili eminentni stručnjaci, te da će kompleks biti spoj klasičnog i modernog.
Za sada se ništa od toga ne vidi osim ogromne građevine koja suštinski menja izgled centra Novog Sada.
Jedna od prvih reakcija na izmenu arhitektonsko-urbanističkog plana jezgra grada bila je – otvoreno pismo Društva arhitekata Novog Sada, upućeno gradonačelniku Novog Sada, u kojem su iznesene ozbiljne primedbe na probleme sa ovom “investicijom”. Prvenstveno, neprimerena kvadratura za ovu lokaciju, diletantski odnos prema graditeljskom nasleđu i nepostojanje otvorenog arhitektonsko-urbanističkog konkursa, gde bi se na transparentan način odlučilo o onome što treba da bude izgrađeno na ovako važnoj gradskoj lokaciji.
– Već sad se može videti kako je objekat jednostavno predimenzionisan, kako je nova-stara fasada bivše Komunalne banke nalepljena na planinu stakla i betona, a pošto propagiramo Novi Sad kao atraktivnu turističku destinaciju, svaki turista koji pokuša da fotografiše Gradsku kuću sa Trga slobode, kao pozadinu imaće sliku “savremenog” Novog Sada – rekao je za VOICE predsednik Društva arhitekata Novog Sada Slobodan Jović.
Kako naš sagovornik dalje objašnjava, Bulevar Mihajla Pupina je jedna od istorijski najzanimljivijih gradskih osa. Na njoj se jasno vidi paradigma istorijske kompleksnosti naših prostora. Počevši od početka formiranja urbanog jezgra uz Dunav, objekata međuratne moderne i uspostavljanja Novog Sada kao sedišta Banovine, preko modernističkog i još uvek kontraverznog produženja bulevara u socijalističkom periodu, rušenja stare urbane matrice i verskih objekata, uspostavljanja nove skupštine Grada, zgrade Stoteksa (Bazara), kao svojevrsnog šoping centra socijalističkog uređenja – do postavljanja zgrade Glavne pošte kao vertikalnog urbanog repera na završetku ove ose.
– Takozvana Pupinova palata takođe predstavlja paradigmu današnjeg društva. Na potpuno brutalan način obeležava nekontrolisani i ogoljeni neoliberalni poredak i ekstraprofiterstvo. To je poruka koju ćemo ostaviti generacijama iza nas – kaže Jović.
Rušenje i povratak “jermenskog spomenika”
Uklonjeni “jermenski spomenik” na bulevaru bio je jedina jermenska zaostavština u Novom Sadu, zato što je početkom šezdesetih godina srušena jermenska crkva zbog građenja saobraćajnice.
Prema obećanjima investitora, ali i gradskih vlasti, spomenik porodice Čenazi će nakon završetka solitera biti vraćen na, otprilike, isto mesto gde se ranije nalazio. Početkom prošle godine, iz Zavoda za zaštitu spomenika kulture su izjavili za lokalni portal da je spomenik popravljen u konzervatorskoj radionici Đorđević u Beogradu i da se trenutno se nalazi u depou te radionice.
– Spomenik će tu ostati dok se ne stvore adekvatni uslovi za njegovu montažu na odabranoj lokaciji ispred banke Inteza – rekli su tada u Zavodu. Spomenik je inače proglašen za kulturno dobro još 1997. godine, a u Zavodu dodaju da je godinama bio u lošem stanju, te da njegova reparacija podrazumevala opsežne konzervatorsko-restauratorske radove.
Protiv gradnje Pupinove palate i uništavanja poslednjeg bastiona jermenske kulture tada se pobunio deo novosadske javnosti, a nekoliko udruženja građana organizovali su protest i javno čitanje jermenskih knjiga u blizini buduće Palate Pupin.
Vojvođanske nevladine organizacije izdali su tada saopštenje kojim su ukazali na ugrožavanje centra grada, kao i sramno rušenje zgrade Komunalne banke i izmeštanje jermenskog spomenika.
Subvencija i prvi stanar
Prvi stanar Pupinove palate mogao bi da bude nemački istraživački centar Kontintental, pošto su na svojoj zvaničnoj Fejsbuk stranici objavili da se tokom 2019. godine sele u “najatraktivniju poslovnu lokaciju, u srce Novog Sada – Pupinovu palatu”. Firma Kontinental došla je u žižu javnosti nakon što im je dodeljena državna subvencija od 9,5 miliona evra. Predstavnici domaćih IT kompanija bili su protiv davanja subvencije i tada su za VOICE izjavili da ih je tim potezom država dovela u podređen položaj.
Nasumično i nestručno
Jedna od predstavnica potipisnica bila je i Zelena Mreža Vojvodine, čija predsednica Olivera Radovanović kaže za VOICE da je urbanizam uvek pitanje ozbiljne politike, te da se u ozbiljnoj državi izuzetno vodi računa o graditeljskom nasleđu, jer je to najvidljiviji deo kulturne istorije nekog grada.
– Preko arhitekture se čita gotovo sve o nekom društvu. Mnogo je bilo grešaka i u prošlosti pre nekoliko decenija. Tada je bez ikakvog razloga srušena Jermenska crkva. Istina je da je u to vreme stručna javnost argumentovano reagovala. Doduše bez rezultata, ali je ostalo zabeleženo da su stručnjaci iz institucija rekli ono što struka treba da kaže – objašnjava ona.
Na kontatacije gradskih vlasti i česte naslove u medijima da je Novi Sad sada najveći graditeljski grad, Olivera odgovara da ona, kao i svi Novosađani, vide da se svuda nešto gradi. Kako se priseća, između dva svetska rata Novi Sad je imao ekspanziju u izgradnji. Tada su nastale i prve višespratnice za stanovanje i najveći deo fabrika. Podignuti su arhitektonski simboli grada – Banovina i Tanurdžićeva palata.
– Tadašnji investitori su angažovali najbolje i najčuvenije arhitekte: Brašovana i Tabakovića. Ko su danas investitori? Da li neko zna uopšte ko iza njih stoji i odakle im novac? Kako oni grade? Nasumično, nestručno i bez plana – zaključuje naša sagovornica.
Na pitanje u kom pravcu ide Novi Sad u arhitektonskom smislu, Slobodan Jović zaključuje da u ovom trenutku ne možemo pričati o nekom promišljenom razvoju grada, te da je poslednjih decenija grad postao poligon za ostvarivanje partikularnih interesa privatnih investitora.
– Iako je potpuno legitimno investirati i ostvarivati profit, on se u slučaju razvoja grada ne sme ostvarivati preko leđa građana, a gradske vlasti ne smeju biti servis isključivo privatnim investitorima, već pre svega da brinu o kvalitetu života građana – zaključuje Jović.
Lea Kotlica (VOICE)
